Noriet rodzinnie: Pozbawienie i ograniczenie władzy rodzicielskiej – co to oznacza w praktyce?

• Władza rodzicielska to zbiór praw i obowiązków dotyczących wychowania i opieki nad dzieckiem.
• Pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić w sytuacjach rażącego zaniedbywania obowiązków przez rodziców, nadużywania praw lub w przypadku istnienia przeszkód uniemożliwiających jej wykonywanie.
• Ograniczenie władzy rodzicielskiej jest stosowane, gdy opiekun nie może należycie spełnić swoich zobowiązań względem dziecka, na skutek różnych przesłanek. Może ono mieć charakter tymczasowy.
• Sąd kieruje się dobrem dziecka przy podejmowaniu decyzji o pozbawieniu władzy rodzicielskiej i bierze pod uwagę m.in. stan zdrowia, naukę i ewentualne nadużycia ze strony opiekunów.
• Osoby pozbawione lub z ograniczoną władzą rodzicielską nadal są zobowiązane do opłacania alimentów na rzecz dziecka.
• Zaniedbywanie obowiązków i nadużywanie władzy rodzicielskiej jest podstawą do pozbawienia tej władzy lub jej ograniczenia, co oznacza utratę prawa decydowania o najważniejszych kwestiach dotyczących dziecka.

Na rodzicach i opiekunach prawnych osób nieletnich ciąży pewna odpowiedzialność w zakresie wychowywania potomstwa oraz zaspokajania jego potrzeb materialnych, emocjonalnych i społecznych. Zdecydowana większość matek i ojców dobrze radzi sobie z tym zadaniem. Czasem jednak zdarza się, że władza rodzicielska nie może być należycie sprawowana z różnych powodów. W takiej sytuacji sąd z uwagi na dobro dziecka może zdecydować o jego odebraniu rodzicom i umieszczeniu w wybranej placówce opiekuńczej albo w rodzinie zastępczej. Ograniczenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej stanowi drastyczny, ale często jedyny możliwy środek ingerencji w relacje rodzinne. Chcesz dowiedzieć się, jak przebiegają procedury z tym związane oraz co oznacza ich przeprowadzenie w praktyce? Zapraszamy do lektury artykułu!

Czym jest władza rodzicielska?

W świetle obowiązujących w Polsce regulacji prawnych władza rodzicielska swoim zasięgiem obejmuje szereg praw i obowiązków dotyczących sprawowania pieczy nad osobą i majątkiem młodego człowieka od chwili jego narodzin do czasu uzyskania pełnoletności. W jej zakresie mieści się również wychowywanie dziecka zgodnie z wyznawanym systemem wartości oraz światopoglądem. Rodzice są zobowiązani do dbałości o poszanowanie godności i praw najmłodszych członków rodziny oraz do kierowania się wyłącznie szeroko pojętym interesem społecznym, jak również dobrem małoletnich w swoim postępowaniu względem nich. Dorośli przed podjęciem ważniejszych decyzji odnoszących się do osoby albo mienia nieletniego powinni go wysłuchać i uwzględnić rozsądne życzenia w tej kwestii. Z kolei dzieci pozostające pod pieczą rodziców albo opiekunów prawnych muszą im okazywać posłuszeństwo, respektując ich zdanie także w sprawach, o których młody człowiek może decydować samodzielnie.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej w praktyce

W prawie rodzinnym panuje ogólna zasada brania pod uwagę dobra najmłodszych przy wydawaniu orzeczeń o zastosowaniu określonych środków ich ochrony. Całkowite pozbawienie władzy rodzicielskiej uznaje się za ostateczność. Takie decyzje zapadają zazwyczaj w trzech sytuacjach, gdy:

• rodzice w rażący sposób zaniedbują swoje obowiązki względem potomstwa, np. głodząc je, porzucając albo uchylając się od płacenia alimentów;
• dochodzi do nadużywania praw rodzicielskich poprzez m.in. wykorzystywanie seksualne dziecka, stosowanie wobec niego przemocy fizycznej albo psychicznej, a nawet wychowywanie syna lub córki we wrogości wobec drugiego rodzica;
• władza rodzicielska nie może być w ogóle wykonywana z uwagi na istniejące ku temu przeszkody (np. poważna choroba matki lub ojca albo pobyt w więzieniu danej osoby).

Wymienione powyżej przyczyny odebrania rodzicom możliwości sprawowania pieczy nad dziećmi odnoszą się do indywidualnych okoliczności. Dlatego za każdym razem sąd zobowiązany jest do uzasadnienia takiego działania. Co istotne, taki środek prawny nigdy nie ma stałego charakteru. Jeśli zatem ustaną przyczyny przemawiające za jego zastosowaniem, zasadne jest przywrócenie władzy rodzicielskiej danej osobie.

W praktyce pozbawienie praw rodzicielskich oznacza brak możności decydowania o miejscu pobytu małoletniego, sposobie jego wychowywania oraz leczenia w razie choroby. Ojcowie i matki w takiej sytuacji zazwyczaj zachowują prawo do kontaktowania się ze swoim potomkiem na ściśle określonych zasadach. Są także zobowiązani do opłacania alimentów na jego rzecz. Z kolei dziecko pozostające pod opieką rodzica dysponującego pełnią władzy rodzicielskiej. Przebywając w placówce opiekuńczej albo w rodzinie zastępczej może dziedziczyć po zmarłym opiekunie, wobec którego orzeczono środek w postaci pozbawienia praw do decydowania o różnych sprawach dotyczących małoletniego.

Postępowanie sądowe o pozbawienie władzy rodzicielskiej

W postępowaniu sądowym dotyczącym odebrania jednemu z rodziców możliwości sprawowania pieczy nad małoletnim bierze udział zarówno matka, jak i ojciec dziecka – reprezentowani przez swoich adwokatów. Ono samo nie uczestniczy w rozprawie, ale w określonych sytuacjach może być przesłuchane. W trakcie procesu sąd wysłuchuje stanowisk obu stron oraz powołanych przez nich świadków. Poddaje także szczegółowej analizie przedstawiony materiał dowodowy, w tym m.in. opinie opracowane przez Opiniodawczy Zespół Sądowych Specjalistów.

Czym jest ograniczenie władzy rodzicielskiej?

Niekiedy sąd, kierując się dobrem dziecka, podejmuje stosowne decyzje dotyczące ograniczenia władzy rodzicielskiej jego opiekunom. Dzieje się tak, gdy rodzice nie mogą należycie spełniać swoich zobowiązań względem podopiecznych z uwagi na istnienie określonych przeszkód. W tych okolicznościach zazwyczaj wyróżnia się dwa rodzaje powodów uzasadniających sięgnięcie po ten środek prawny. Są to sytuacje:

• niezawinione – np. brak porozumienia obojga rodziców w kwestii wychowywania dziecka po rozwodzie;
• zawinione – gdy opiekun zachowuje się w sposób zagrażający zdrowiu lub życiu nieletniego.

Ograniczenie praw rodzicielskich następuje z urzędu albo na wniosek drugiego z opiekunów. W tym pierwszym przypadku zazwyczaj oznacza ono konieczność uzyskania zgody sądu na podjęcie pewnych decyzji dotyczących małoletniego albo jego majątku. W zależności od indywidualnych okoliczności ojciec lub matka może zostać skierowany na terapię do specjalistycznego ośrodka. W skrajnych przypadkach możliwe jest też umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej – podobnie jak jej pozbawienie – ma jedynie tymczasowy charakter. To oznacza, że po ustaniu przesłanek uzasadniających konieczność stosowania tego środka rodzic może cieszyć się przywróceniem pełni praw do opieki nad synem lub córką oraz decydowania o różnych sprawach.

Wniosek o wszczęcie postępowania o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej

We wniosku o wszczęcie postępowania o pozbawienie albo ograniczenie władzy rodzicielskiej na skutek różnych przesłanek (np. wychowywanie dziecka we wrogości do drugiego rodzica) muszą znaleźć się pewne elementy formalne. Są to kolejno:

• data i miejscowość;
• oznaczenie sądu;
• dane osobowe wnioskodawców i uczestników postępowania;
• przedmiot sprawy i jej uzasadnienie;
• podpis;
• załączniki.

Dokument ten należy złożyć w Wydziale Rodzinnym i Nieletnich sądu okręgowego, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka.

Pomoc adwokata

Uczestnicy postępowania o pozbawienie albo ograniczenie praw rodzicielskich mogą skorzystać z pomocy adwokata. Zaangażowanie prawnika w sprawę pozwala na zminimalizowanie udziału rodziny w procesie do niezbędnego minimum. Reprezentuje on interesy klientów przed sądem oraz bierze na siebie odpowiedzialność za przygotowywanie niezbędnej dokumentacji. Po przeanalizowaniu wszystkich szczegółów sprawy prawnik dokonuje oceny szans na uzyskanie określonego orzeczenia sądowego oraz proponuje możliwe strategie postępowania w danym przypadku. Pozostaje do dyspozycji osób korzystających z jego wsparcia. W razie potrzeby można również skontaktować się z nim telefonicznie albo mailowo.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej – jakie pytania zadaje sąd?

W toku postępowania o pozbawienie władzy rodzicielskiej sąd przy podejmowaniu decyzji kieruje się pewnymi przesłankami. Najważniejszą z nich jest szeroko pojęte dobro dziecka. W celu ustalenia, co dzieje się z małoletnim, zadaje się rodzicom i świadkom pytania. Mogą one dotyczyć różnych kwestii związanych z wychowaniem syna lub córki oraz sprawowaniem opieki. W kręgu zainteresowania organu sądowego rozpatrującego sprawę pozostaje m.in. stan zdrowia podopiecznych oraz ewentualne stałe przyjmowanie przez nich lekarstw, a także potencjalne problemy z nauką w szkole. Opiekunowie prawni muszą się także liczyć z pytaniami o istnienie trwałych przeszkód, mogących być powodem odebrania dzieci i umieszczenia ich w ośrodku opiekuńczym albo rodzinie zastępczej. Istotnym zagadnieniem branym pod uwagę przez sąd jest też możliwe nadużywanie władzy rodzicielskiej choćby poprzez nadmierne karcenie, stosowanie kar cielesnych czy też zmuszanie dzieci do nieodpowiedniej pracy albo do popełniania przestępstw (np. kradzieży). 

Jeśli nieletni pochodzi z rozbitej rodziny i mieszka na stałe tylko z matką lub ojcem, sąd może zadać dorosłym pytanie o sposób zapewniania kontaktów z potomstwem przez rodzica niemieszkającego z nim na stałe.

Pozbawienie i ograniczenie władzy rodzicielskiej a alimenty

Osoby, wobec których orzeczono pozbawienie bądź ograniczenie władzy rodzicielskiej, tracą prawo do decydowania o swoim potomstwie w różnych kwestiach, np. wyboru szkoły czy sposobu leczenia. Nie wpływa to jednak na ciążący na nich obowiązek alimentacyjny względem nieletnich. Matki i ojcowie niedysponujący pełnią praw do uczestnictwa w wychowaniu dzieci – nawet z powodu trwałej przeszkody – nadal są zobowiązani do dbania o dobro najmłodszych choćby poprzez łożenie środków na ich utrzymanie. Jeśli do pozbawienia albo ograniczenia władzy rodzicielskiej doszło na skutek jej nadużywania lub notorycznego zaniedbywania kontaktów z potomkiem, wspomniane świadczenie na jego rzecz może być nawet wyższe.

Przykłady nadużywania władzy rodzicielskiej

W jaki sposób rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej? Ten proceder w stosunku do dziecka może polegać m.in. na:

• celowym izolowaniu go,
• stosowaniu kar cielesnych,
• nadmiernym karceniu,
• zmuszaniu do nieodpowiedniej pracy, która wykracza ponad jego siły i możliwości,
• nakłanianiu do popełnienia przestępstwa,
• stosowaniu przemocy fizycznej,
• wykorzystywaniu seksualnym,
• psychicznym sobie podporządkowywaniu małoletniego.

Każde tego rodzaju postępowanie obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka. Podobnie zresztą jak pobicie, porzucenie czy wykorzystywanie najmłodszego członka rodziny do czynów nierządnych np. prostytucji albo żebractwa. Taka sytuacja ma również miejsce, gdy rodzice go rozpijają albo uczą wrogości wobec drugiego z nich.

Innym przykładem, kiedy opiekun nadużywa swoich uprawnień, jest roztrząsanie pochodzenia dziecka w kilka lat po urodzeniu, połączone z agresją wobec niego i matki albo zatrzymaniu go na stałe, wbrew jej woli i w obcym kraju. Proceder ten ma miejsce także wtedy, gdy rodzic wielokrotnie wszczyna awantury pod wpływem alkoholu.

Wszystkie tego typu postępowania oddziałują negatywnie na stan i rozwój psychiczny dziecka. Mogą powodować u niego reakcje nerwicowo-lękowe oraz poczucie destabilizacji i zagrożenia. Dlatego sąd ogłaszając wyrok o pozbawieniu władzy rodzicielskiej, kieruje się zawsze najważniejszą zasadą prawa, jaką jest dobro najmłodszego członka rodziny.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej a wychowywanie dziecka

Każde tego rodzaju postępowanie obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka. Te powtarzalne, negatywne zachowania ze strony opiekunów prawnych lub jednego z nich stanowią podstawę do pozbawienia ich władzy rodzicielskiej.

To orzeczenie oznacza, że rodzice tracą możliwość uczestniczenia w wychowaniu dziecka, czyli nie mają możliwości podejmowania decyzji dotyczących jego przyszłości w odniesieniu do takich obszarów życia jak np.:

• edukacja,
• miejsce pobytu,
• podróżowanie – wyjazdy za granicę itd.,
• zarządzanie jego majątkiem,
• leczenie i dostęp do dokumentacji medycznej,
• kształtowanie światopoglądu.

Decyzja sądu o pozbawieniu tego prawa będąca konsekwencją nadużywania go przez opiekunów zawsze jest ostatecznością, gdy inne środki ochrony w stosunku do najmłodszego członka rodziny nie przyniosły pożądanego rezultatu.

Czym jest zawinione ograniczenie władzy rodzicielskiej?

Wynika ono z postawy rodzica lub rodziców, która bezpośrednio zagraża dobru dziecka i jego bezpieczeństwu. Zawinione ograniczenia władzy rodzicielskiej mają różny stopień i charakter. W zależności od tego sąd opiekuńczy może np. zobowiązać rodziców oraz ich pociechę do określonego postępowania w celu poprawy sytuacji opiekuńczo-wychowawczej lub zastosować kontrolę wykonywanych czynności. Ma też możliwość skierowania najmłodszego członka rodziny do organizacji lub instytucji sprawującej częściową pieczę wychowawczą lub umieszczenia go placówce opiekuńczo-wychowawczej bądź w rodzinie zastępczej.

Zawinione ograniczenie praw rodzicielskich może skutkować określeniem przez sąd czynności, których rodzice nie będą mogli wykonywać bez jego zezwolenia. Ten organ jest władny także zadecydować o skierowaniu prawnych opiekunów rodziców do specjalistów zajmujących się terapią rodzinną lub innymi formami pomocy i kontrolować podejmowane przez nich czynności w tym zakresie. Oprócz tego –  w ramach zawinionego ograniczenia praw –  możliwe jest zastosowanie nadzoru kuratora sądowego nad władzą opiekunów oraz majątkiem małoletniego.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej w konkubinacie

Pomimo życia w konkubinacie rodziców obowiązują takie same obowiązki, jak w przypadku osób żyjących w małżeństwie. Zazwyczaj pełna władza rodzicielska przysługuje obu stronom związku. W sytuacji porzucenia dziecka, a tym samym opuszczenia tej nieformalnej rodziny przez jedną z osób, pierwszym krokiem powinno być uregulowanie kwestii praw przyznawanych opiekunom. Jeśli matka lub ojciec wyprowadzi się z domu do nowego partnera i nie interesuje się losem małoletniego, drugi z rodziców ma możliwość wystąpić do Sądu Rejonowego w celu odebrania mu prawa opieki. Porzucenie dziecka jest bowiem tzw. rażącym zaniedbaniem obowiązków, które może doprowadzić do pozbawienia władzy rodzicielskiej. W przypadku, gdy zostanie wydany stosowny wyrok, opiekun prawny, którego on dotyczy, nie będzie mógł współdecydować o najważniejszych kwestiach dotyczących małoletniego, takich jak np. wybór szkoły, podjęcie leczenia czy brać udziału w kształtowaniu światopoglądu dziecka.

Jaka jest różnica pomiędzy ograniczeniem a pozbawieniem władzy rodzicielskiej?

Rodzic, któremu sąd ograniczył prawa rodzicielskie, nadal ma prawo decydować w najistotniejszych sprawach dotyczących dziecka. Pozbawienie władzy skutkuje natomiast całkowitą utratą decyzyjności.

Ile kosztuje sprawa o pozbawienie władzy?

Osoba składająca wniosek o ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej zobowiązana jest do dokonania stałej opłaty sądowej wynoszącej 100 zł. Jeśli do sprawy angażowany jest prawnik, do kosztów należy doliczyć jego honorarium.

Jakie są przesłanki do odebrania praw rodzicielskich?

Podstawę do pozbawienia władzy rodzicielskiej mogą stanowić m.in.: przemoc fizyczna i psychiczna, zaniedbywanie obowiązków względem dziecka, niealimentacja, porzucenie oraz inne przesłanki, np. głodzenie czy wykorzystywanie seksualne.

Czy sąd może uwzględnić zdanie dziecka?

Zgodnie z art. 216 (1) k.p.c. sąd w sprawie dotyczącej małoletniego dziecka może zdecydować o wysłuchaniu go (poza salą sądową), o ile pozwalają na to jego stan zdrowia, rozwój umysłowy oraz stopień dojrzałości.